THẾ NÀO LÀ THIỆN, LỜI DẠY CỦA NGƯỜI XƯA

1. Bàn về thiện:

Nếu xét một cách tinh tường mà nói, thì thiện có chân có giả, có ngay thẳng có khuất khúc, có âm có dương, có phải hay chẳng phải, có thiên lệch hay chính đáng, có đầy có vơi, có ti...ểu có đại, có dễ hay khó.

Làm việc thiện mà không hiểu rõ đạo lý, cứ tự cho việc mình làm là thiện, ắt không khỏi tạo nghiệp, uổng phí mất tâm tư một cách vô ích.

Thế nào là chân thiện và giả thiện?

Xưa có một số nho sinh yết kiến Trung Phong hoà thượng (một vị cao tăng triều đại nhà Nguyên), mà hỏi: Nhà Phật bàn Thiện ác báo ứng như bóng theo hình, nay có người nọ làm thiện mà con cháu không được thịnh vượng, kẻ kia ác thì gia đình lại phát đạt, vậy về việc báo ứng thực hư ra sao?

Hoà thượng đáp: "Người phàm, tâm tính chưa được thanh tịnh, tuệ nhãn chưa khai, thường nhìn thiện là ác, cho ác là thiện; người như vậy không phải là hiếm, đã tự mình lẫn lộn phải trái, thiện ác, điên đảo, đảo điên mà không hay lại còn oán trách trời báo ứng không công bằng."
Nói rồi Hoà thượng lại bảo: "Các người thử cho thí dụ thế nào là thiện, thế nào là ác. Một người trong bọn nói: mắng chửi đánh đập người là ác, tôn kính lễ phép với người là thiện.

Hoà thượng nói không nhất định là như vậy.

Một người khác cho là tham lam lấy bậy của người là ác, gìn giữ sự thanh bạch liêm khiết là thiện.

Hoà thượng cũng bảo không nhất định là như vậy.

Mọi người đều lần lượt đưa ra thí dụ về thiện và ác, nhưng Trung Phong hoà thượng đều bảo là không nhất định là như vậy.

Bọn họ bó tay, cung thỉnh hoà thượng giảng giải cho.

2. Định nghĩa chữ thiện

Hoà thượng chỉ dạy : Giúp ích cho người gọi là thiện, còn vì ích lợi cho mình gọi là ác. Vì giúp ích cho người, nên dù có lúc đánh mắng họ, cũng vẫn là thiện, trái lại chỉ vì tư lợi, nên dù có kính trọng người khác, cũng vẫn là ác.

(a) Chân thiện, giả thiện

Vì người làm thiện, đem lại ích lợi cho người là công, mà công tức là chân, còn vì mình ấy là tư lợi, tức là giả.

Việc thiện tự lòng phát ra là chân, trước tướng mà làm là giả. Làm việc thiện mà chu đáo là chân, còn hời hợt, chiếu lệ mà làm là giả. Hơn nữa, hành thiện mà không nghĩ đến báo đáp là chân, trái lại mong cầu có sự đền đáp là giả, đó là những điều tự mình cần khảo sát kỹ lưỡng.

(b) Âm thiện (âm đức), dương thiện

Phàm làm việc lành mà để cho người ngoài biết là dương thiện, làm việc lành mà không cốt để người ngoài biết là âm đức. Âm đức được phúc báo, dương thiện hưởng danh thơm. Nhưng danh thơm thường là điều đáng húy kỵ vì xưa nay biết bao nhiêu người vì háo danh mà bị danh làm hại, ngược lại những người làm điều tốt lặng lẽ mà cứ bị thiên hạ chê, về sau, sự tình được thông hiểu, thì con cháu họ được phát đạt.

(c) Phải và chẳng phải ?

Nước Lỗ xưa có quy định: người Lỗ nào chuộc được người Lỗ bị bắt làm ô-sin ở nước khác về thì được thưởng tiền. Tử Cống (học trò đức Khổng Tử tên là Tứ) chuộc người về mà không nhận tiền thưởng.

Đức Khổng nghe biết, buồn phiền mà bảo rằng: "Tứ làm việc thất sách rồi! Thánh nhân xử thế, nhất cử nhất động có thể cải thiện phong tục, tập quán, làm gương mẫu cho bách tính noi theo, chẳng phải cứ theo ý riêng mà làm. Nước Lỗ vốn dĩ người giàu thì ít, người nghèo thì nhiều, nếu nhận thưởng sợ bị cho là tham tiền, nên Tứ không lãnh thưởng. Thế thì người nghèo sau này làm sao dám bỏ tiền ra để chuộc người về? Từ nay về sau chắc không còn ai ở nước Lỗ chuộc người ở các nước chư hầu về nữa!

Tử Lộ (tên Do, học trò đức Khổng) cứu người khỏi chết đuối, được tạ ân một con trâu, Tử Lộ nhận lãnh. Khổng Tử biết chuyện, hoan hỷ bảo rằng:Từ nay về sau ở nước Lỗ sẽ có nhiều người sẵn sàng cấp cứu kẻ chết đuối.

Cứ lấy mắt thường tình mà xem, việc Tử Cống không nhận tiền bồi thường là cao quí, Tử Lộ nhận trâu là thấp hèn, nhưng Ðức Khổng Tử lại khen Tử Lộ mà chê Tử Cống.

Vậy nên biết người làm thiện không nên chỉ nghĩ đến lợi ích trước mắt mà còn xét xem hành động đó có ảnh hưởng tệ hại gì về sau nầy không.

Không nên chỉ chăm chú lợi ích nhất thời mà còn phải nghĩ tới tương lai xa hơn; cũng chẳng nên chỉ nghĩ riêng cho cá nhân mình mà phải nghĩ cho cả thiên hạ nữa.

Việc làm hiện nay tuy trông như là thiện nhưng di hại trong tương lai cho người, thì thực chẳng phải thiện.

Còn việc làm hiện thời tuy chẳng phải thiện nhưng về sau nầy lại có lợi ích cứu giúp người thì tuy ngày nay chẳng phải thiện mà chính thực là thiện vậy.

Ở đời có nhiều sự tình tưởng là hợp lễ nghĩa, là có trung tín, từ tâm mà thực ra đó chỉ là bề ngoài.

(d) Thiên lệch và chính đáng?

Xưa ông Lã Văn Ý, lúc mới từ chức tể tướng , cáo lão về quê, dân chúng 4 phương đến nghênh đón như thái sơn bắc đẩu. Nhưng có một người làng say rượu mạ lỵ ông. Lã công điềm nhiên bất động bảo gia nhân: "Kẻ say, chớ chấp làm gì, đóng cửa lại, mặc kệ hắn."

Một năm sau, người đó phạm tội bị tử hình. Lã công hay biết sự tình mới hối hận rằng: "Giá mà ngày ấy ta bắt hắn đưa quan nha xử phạt thì hắn có thể bị phạt sẽ sợ mà tránh khỏi phạm vào tử tội như ngày nay."

"Ta lúc đó giữ lòng nhân hậu tha thứ cho hắn, không ngờ hóa ra để tính ngông cuồng của hắn phát triển."

Cho hay có khi tâm lành mà hệ quả của hành sự lại là ác.

(e) Đầy và vơi (bán và mãn)

Kinh Dịch nói việc thiện mà không tích lũy nhiều thì chưa đủ để được danh thơm tiếng tốt, việc ác mà không đọng lại nhiều thì chưa đủ đưa đến cái họa sát thân.

Kinh Thư nói nhà Thương tội ác quá nhiều như nước vỡ bờ vì thế mà Trụ Vương bị diệt. Việc tích thiện cũng như lưu trữ vật dụng, nếu chăm chỉ cất giữ ắt sẽ đầy kho, còn biếng nhác không chịu tích thi vơi chứ không đầy. Chuyện làm thiện được đầy hay vơi là vậy.

Xưa có một nữ thí chủ vào chùa lễ Phật, muốn cúng dường nhưng lại nghèo, trong túi chỉ còn hai đồng, đem cả ra để cúng.

Vị trụ trì đích thân làm lễ bái sám hồi hướng cho. Sau nữ nhân đó được tuyển vào cung, tiền tài phú quý có thừa, đến chùa lễ Phật đem cả ngàn lượng bạc cúng dường. Hòa thượng trụ trì sai đồ đệ thay mình làm lễ hồi hướng. Nữ thí chủ nọ thấy vậy liền hỏi: "Trước đây tôi chỉ cúng dường có hai đồng mà được phương trượng đích thân làm lễ bái sám hồi hướng cho, nay cúng cả ngàn lượng bạc mà ngài không tự mình làm lễ là sao?"

Vị hoà thượng đáp: "Trước kia tiền bố thí quả thật ít ỏi nhưng xuất phát từ tấm lòng hết sức chân thành, hai đồng ấy là cả một gia tài của cô ở vào ngày hôm đó, nếu bần tăng không đích thân làm lễ thì không đủ báo đáp được ân đức ấy. Nay cúng dường cả ngàn lượng bạc nhưng tâm bố thí thì không quảng đại như trước, nên bảo đồ đệ thay bần tăng làm lễ là đủ.

Chung Ly Quyền dạy phép thuật cho Lã Đồng Tân cách luyện đan điểm sắt thành vàng có thể dùng để tiêu xài.

Lã Đồng Tân hỏi rằng vàng đó sau có thể biến chất không?

Chung Ly Quyền bảo 500 năm sau vàng đó sẽ trở về nguyên bản chất là sắt, thì họ Lã nói: "Như vậy sẽ gia hại cho người đời 500 năm về sau, ta chẳng học phép ấy làm gì!"

Chung Ly Quyền bảo: "Muốn tu tiên cần tích lũy công đức 3000 điều, nhưng chỉ một lời vừa qua của ngươi đó cũng đủ mãn 3000 công đức rồi."

Đây lại thêm một thuyết nữa về đầy vơi hay bán mãn vậy.

Làm lành mà tâm không chấp trước thì mỗi việc đều được viên mãn, trái lại tuy làm suốt đời mà việc lành cũng chỉ có được một nửa. Ví như đem của giúp người mà không thấy mình là bề trên, người nhận là thấp kém, tức hiểu rộng ra là trong không thấy mình giúp, ngoài không thấy người nhận, trung gian không thấy vật đem giúp thì được gọi là bố thí "tam luân không tịch" hay nhất tâm thanh tịnh.

Bố thí như vậy, dù một lon gạo cũng có thể gây vô lượng phước, một đồng bạc có thể tiêu ngàn kiếp tội.

(f) Đại và tiểu?

Xưa Vệ Trọng Đạt, một quan chức ở Hàn lâm viện bị nhiếp hồn đưa xuống âm phủ thấy rằng Diêm vương sai các phán quan trình những cuốn sổ ghi điều thiện và ác ra để xét. Nếu đem so sánh thì những sổ ghi điều ác chất đầy một đống còn sổ ghi điều thiện có mỗi quyển mỏng dính.
Diêm Vương cho đem lên bàn cân thì bên một cuốn sổ mỏng dính kia lại nặng hơn tất cả các cuốn ghi điều ác cộng lại.

Trọng Đạt nhân thế mới hỏi: Năm nay tôi chưa đến 40 tuổi đời mà sao tội lỗi lại có thể nhiều đến thế? Diêm Vương bảo: Mỗi một niệm ác kể là một tội không cần đợi đến lúc có thực sự phạm phải hay không (nghĩ ác là tội, làm theo thì tội nặng hơn).

Trọng Đạt lại hỏi:" Trong cuốn sổ mỏng kia có ghi việc thiện gì vậy?"

Diêm Vương bảo: "Triều đình đã từng dự tính khởi sự công tác đại tu cầu đá ở Tam Sơn, nhà ngươi dâng sớ can gián là chưa cần thiết, tốn kém tiền của & công sức bá tánh, sớ văn đó có ghi chép vào sổ."

Trọng Đạt thưa: "Bản chức tuy có dâng sớ,nhưng triều đình không y theo lời tấu trình, thì sự việc đâu có ích gì?"

Diêm Vương lại bảo là tuy triều đình không y theo lời tấu, nhưng một niệm thiện đó của nhà người là vì lợi ích của muôn dân muốn cho họ khỏi bị đi phu dịch lao công vất vả, khỏi bị sưu cao thuế nặng, nếu mà lời tấu trình được triều đình y theo thì công đức nhà người còn vô cùng lớn lao. Cho nên nếu có chí nguyện làm việc lợi ích cho quốc gia thiên hạ thì tuy việc làm đó có nhỏ mà công đức lại lớn, còn nếu chỉ nghĩ làm lợi riêng cho thân mình thì tuy có làm nhiều mà công đức lại nhỏ vậy.

(g) Khó và dễ?

Các vị tiên nho xưa có nói muốn khắc phục mình, muốn thắng được tâm phàm của mình thì nên bắt đầu từ chỗ khó khắc phục mà khởi tâm trước.

Đức Khổng Tử bàn về nhân ái cũng nói bắt đầu từ chỗ khó mà thi hành trước, tức là từ chỗ phải thắng được lòng mình vậy, bởi lẽ chuyện khó mà làm được thì huống hồ gì chuyện dễ.

Chẳng hạn như ở Giang Tây có ông già họ Thư làm nghề dạy học, nhân gặp một người nghèo thiếu tiền của một vị quan, vợ người ấy sắp bị quan bắt làm tôi tớ, ông liền bỏ số tiền học phí mà ông đã dành dụm được trong hai năm ra chuộc, nhờ đó vợ chồng người kia khỏi bị ly tán.

Lại như ông già họ Cận ở Trấn Giang tuổi đã cao, không có con nối dõi, lân gia có người đem đứa con gái còn trẻ đến cống nạp cho làm thiếp, nhưng ông không nhẫn tâm thu nạp. Vậy nên phúc báo hậu.

Phàm những người có tiền tài, có quyền thế mà họ muốn làm phúc thì thực là dễ.

3. Tuỳ duyên hết sức tu thập thiện

Tùy lúc gặp duyên lành cứu giúp người, hay tùy hỷ công đức mà hành thiện, nếu phân biệt ra từng loại thì rất nhiều, nhưng đại khái có 10 loại như sau:

Tài trợ giúp người cùng làm thiện?

Xưa vua Thuấn lúc chưa lên ngôi thấy những người đánh cá ở đầm Lôi Trạch, đều tranh chiếm chỗ nước sâu dầy nhiều cá, còn người già yếu phải tìm chỗ nước nông cạn chảy xiết ít cá mà đánh, nên có lòng trắc ẩn bất nhẫn, bèn cùng tới đánh cá. Thấy người nào tranh dành chỗ thì ông im lặng không đá động gì đến tánh xấu ấy, còn thấy người nào mà có lòng nhường chỗ thì ông hết lời khen ngợi mà theo gương đó cũng nhường chỗ cho người khác. Một năm sau những người đánh cá ở chỗ nước sâu ai cũng có lòng nhường chỗ cho nhau mà không tranh dành nữa.

Ôi vua Thuấn thực sáng suốt, há chẳng phải mất lời mà khuyên bảo giáo hóa được người sao! Tuy không dùng lời mà dùng chính bản thân mình làm gương mẫu cho người. Đây là chỗ khổ tâm và khéo dụng công của vua Thuấn vậy.

Thế nào là thành toàn việc thiện của người?

Một hòn đá trong có ngọc nếu bị ném bỏ ắt sẽ vỡ tan như hòn ngói, nhưng nếu đem mài dũa chạm trổ ắt sẽ thành khuê trượng hốt ngọc. Cho nên phàm thấy người làm việc thiện hoặc thấy ý chí và tư chất của họ có thể tiến thủ thành công thì đều nên khuyến dụ trợ giúp họ; hoặc khen ngợi khích lệ hoặc gìn giữ bảo bọc họ; hoặc biện bạch hộ cho họ hay chia xẻ cùng họ nỗi oan ức bị người ghen tị mà vu họa phỉ báng họ, cốt sao giúp cho họ được thành công mà thôi.

Đại khái con người thường không ưa thích những người không giống như mình, chẳng hạn như ác không ưa thiện, tiểu nhân không thích quân tử. Người trong một xóm làng, thiện thì ít mà xấu ác thì nhiều, vì thế người thiện ở đời một khi bị kém thế, khó có thể tự lập được vững vàng.

Hơn nữa người hào kiệt, thông minh tài cán, tính tình cương trực không trọng bề ngoài, không ưa tiểu tiết nên hay bị người ta hiểu lầm mà chỉ trích phê bình; vì thế cho nên việc thiện thường dễ bị hư hỏng mà người thiện thường bị nhạo báng, cười chê, chỉ duy có người trưởng giả nhân hậu mới hiểu rõ được sự tình mà trợ giúp cho họ được thành công. Thành toàn cho người thì công đức thực là lớn lao vô cùng.

Thế nào là khuyến khích người làm thiện?

Con người ta sinh đã sinh ra làm người, ai mà không có lương tâm nhưng bởi đường đời mênh mông mù mịt rất dễ bị sa đọa chìm đắm vì lợi danh.

Đối với những người còn mải mê tham danh tham lợi tạo thành nghiệp ác, ta nên tìm cách cảnh tỉnh họ cho thoát khỏi sự mê hoặc. Ta cũng giống như họ đang trải qua một giấc mộng lớn trong đêm dài mà ta giúp họ đoạn diệt, thì ân huệ đó thật vô biên vô lượng.

Hàn Dũ đời nhà Đường có nói: dùng lời thì khuyên người được một đời, làm sách thì khuyên người được trăm đời. Việc khuyên người làm lành ở đây đem so với việc cùng người làm lành ở trên có phần sút kém, song theo bệnh cho thuốc, theo thời khuyên răn vẫn thâu được hiệu quả rất nhiều. Còn như dùng chính bản thân mình hành động làm mẫu mực, làm gương cho người trông thấy để họ tự nhiên tỉnh ngộ biết được lỗi lầm mà sửa đổi thì hiệu quả cũng chẳng kém mà không để lại hình tích gì; có hai phương tiện nầy đều chẳng thể bỏ qua.

Muốn giúp người, khuyên người cần phải sáng suốt, biết tùy thời, tùy người không để mất lời tức phí lời mình nói mà người không nghe, cũng không để mất người, tức là gặp người có thể khuyên cải được mà mình không hành động để lỡ mất dịp làm lành.

Thế nào là cứu người nguy cấp?

Người ta ai cũng có lúc gặp phải sự tai ương hoạn nạn xảy ra. Vậy khi gặp ai lâm cảnh ách nạn hãy xem như chính mình lâm nạn mà lo vội vã cứu trừ, hoặc lấy lời biện bạch an ủi, hoặc dùng phương chước khôn ngoan giải trừ. Thôi Tử có nói: Làm ân không cần phải đợi lớn lao mới làm, chỉ cần cứu kịp người lúc cấp nạn là quý. Ðó thật là lời của kẻ có lòng nhân vậy.

Người đời lấy cơm ăn áo mặc làm trọng, cho nên rất quý đồng tiền, nay chúng ta có thể xả bỏ được tức là trong lòng bỏ được tính keo kiệt, ngoài mặt thì cứu giúp được người lúc cần cấp. Lúc mới bắt đầu thì có vẻ miễn cưỡng mà làm, nhưng rốt cuộc xả bỏ quen rồi thì an nhiên tự tại hành động, có thể rửa sạch được lòng riêng tư, vị kỷ, trừ bỏ được tính biển lận.

Thế nào là bảo hộ chánh pháp?

Góp phần công đức xây dựng chùa chiền, chăm làm việc Phật sự, ấn tống kinh điển, lưu truyền sách báo bài giảng của các sư là bảo hộ chánh pháp.

Bản thân tự học, hiểu và thực hành đúng chánh pháp rồi đem chánh pháp đó lan truyền đi cho những người khác, ấy cũng là bảo hộ chánh pháp.

(Trích "Liễu Phàm Tứ Huấn")